شرق و غرب در قرآن به چه معناست؟ آیا در قرآن از جهات چهارگانه نامبرده شده؟
در قرآن کریم، در مناسبتهای مختلف به واژه «مشرق» و «مغرب» به صورت مفرد، تثنیه و جمع اشاره شده است که به معنای جهت جغرافیایی آمده است از جمله: ۱.مشرق و مغرب به معنای جهت جغرافیایی (شرق و غرب)، چنانکه قرآن کریم میفرماید: [۱]«ولله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله ان الله واسع علیم» «مشرق و مغرب از آن خداست و به هر طرف رو کنید، خدا آنجاست، خداوند بینیاز و داناست» از آیه مذکور برمیآید که خداوند در همه جهات حاضر و ناظر است و موجودی مادی نیست که متعلق به یک جهت ویژه، باشد بلکه او درتمام جهات وجود دارد.[۲] و منظور از «مشرق» و «مغرب» جهات ششگانه است و خداوند متعال در همهجا و در تمام جهات وجود دارد و تمام جهات هستی در تسلط قدرت اوست
یا در آیه ۱۴۲، همین سوره، مجدداً مشرق و مغرب به معنای جهات ششگانه آمده است همچنین در سورهها و آیات: بقره ۱۷۷، و ۲۵۸؛ شعرا، ۲۸، معراج،۴۰، صافات ۵، زمل، ۹، الرحمن، ۱۷،[۳]
در آیات مذکور گاهی تعبیر به مشرق و مغرب به صورت مفرد شده و گاهی تعبیر به «مشرقین» و «مغربین» آمده است. ۲. گاهی منظور طرف یا اطراف خاص طلوع یا غروب خورشید میباشد، چنانکه در آیه ۲۵۸، سوره بقره در داستان و احتجاج حضرت ابراهیم ـ علیهالسّلام ـ بر ضد نمرودیان به طلوع (مشرق) و غروب (مغرب) اشاره شده است.[۴] ۳. جهات چهارگانه شرق و غرب و جهات بین آن دو است که شامل جنوب و شمال میشود، چنانکه خداوند متعال میفرماید: «قال رب المشرق و المغرب و ما بینهما ان کنتم تعقلون؛[۵] (موسی) گفت: «او پروردگار مشرق و مغرب و آنچه میان آن دو است، میباشد اگر شما عقل و اندیشه خود را به کار میگرفتید.» ۴. گاهی نیز کلمه «مشرق» و «مغرب» به بعد کروی بودن زمین اشاره میکرد. از آنجا که در هر دو نیمکره، یک مشرق و یک مغرب وجود دارد، پس در نتیجه کره زمین دو مشرق و دو مغرب وجود دارد، چنانکه قرآن کریم میفرماید: «رب المشرقین و رب المغربین»[۶] ۵. گاهی نیز «مشرق» و «مغرب» در قرآن کریم، اشاره به بخشهای متعدد طلوع و غروب دارد چنانکه خداوند متعال میفرماید: « وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا…؛[۷] و مشرقها و مغربهای پر برکت زمین را به آن قوم تضعیف شده (زیر زنجیر ظلم و ستم) واگذار کردیم…»
توضیح آنکه زمینهای پهناور به خاطر خاصیت کروی بودن زمین در افقها، مشرقها و مغربها اختلاف دارند.[۸]
همچنین در قرآن کریم به جهات دیگر نیز اشاره شده است مانند: جهت فوق و تحت؛ چنان خداوند متعال میفرماید: «لأکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم…؛[۹] از آسمان و زمین روزی خواهند خورد…».
و نیز سوره واقعه، آیه ۴۱ و…
بنابراین، در قرآن کریم از جهات ششگانه سخن آمده است.