موضوع هنر اسلامی موضوعی وسژه و متفاوت با هنر غرب است. زیرا طبیعت هنر غرب بر ساختار شکنی، تغییر و تحولات پی در پی، آشنایی زدایی و بر رابطه تقابل میان مکاتب استوار است.
اما در فضای هنر اسلامی قرار نیست تکیه بر اصل تقابل میان مکاتب هنر باشد بلکه اساس بر اصلاح و تداوم و ارتباط با روح زمان است. چنان که پیکاسو، نحوه تعلیم هنر را از طریق نفی آن هنر، به ویژه نفی گذشته آن می دانست.
هنر اسلامی یا هنر مسلمانان؟
هنر اسلامی خارج از متن خود نمی تواند بررسی شود.
برخی تعاریف متن محور، برخی مولف محور و برخی هم محیط محور یا تاریخ محور اند. با وجود کثرت این تعاریف می توان به یک وحدت نسبی رسید.
هنر هم مانند دیگر پدیده ها مثل انسان ابعاد مختلف مادی، معنوی و محتوایی دارد، هر تقدی به یکی از این ابعاد می پردازد و قسمتی از واقعیت را نشان می دهد و مجموع این نقد ها بیانگر حقیقت است
هنر یکی از ویژگی های مشترک انسان ها است که در زندگی ما انسان ها نقش و جایگاه مهمی دارد هنر راهی برای شناخت بهتر انسان و جهان هستی و در نهایت، شتاخت بهتر خداوند است با توجه به کارکرد اجتماعی آن، هنر از عناصر اصلی تمدن اسلامی به شمار می رود.
هنر اسلامی
هنر اسلامی یکی از دورانهای شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشری در عرصه هنری به شمار میآید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری، خوشنویسی، نقاشی، سرامیک و مانند آنها میشود.
ظهور هنر اسلامی از دل دین و دولت جدید به صورت تدریجی و گام به گام نبود، بلکه همچون ظهور خود دین اسلام و حکومت اسلامی، روندی پرشتاب و ناگهانی داشت. عمده آنچه بر شکلگیری و تزئین بناهای صدر اسلام تأثیر گذاشت ویژه مسلمانان بود و این تأثیرات در خدمت اهدافی قرار گرفت که پیش از اسلام به آن شکل و صورت وجود نداشت.
هنر اسلامی برای گسترش خود از منابع بسیاری الهام گرفت: هنر رومی، هنر اولیه مسیحی و هنر بیزانس در هنر و معماری اسلامی اولیه مؤثر بودند؛ نفوذ هنر ساسانی از ایران پیش از اسلام، اهمیت بیشتری داشت؛ بعدها روشها و عناصر مختلفی از هنر آسیای مرکزی و هنر چین طی تاخت و تازهای چادرنشینان مغول اثر مهمی در نقاشی اسلامی، سفالگری و منسوجات بر جای گذاشت.
بازنمایی تصویری موجودات زنده در قرآن به صراحت منع نشده با این وجود بسیاری از مسلمانان ترسیم چهرهها و موجودات زنده را خطری به سوی بتپرستی به شمار میآوردند و گناه میدانستند؛ بنابراین هنر اسلامی اغلب بر خلق زیبایی با نقوش انتزاعی و استفاده از حروف متمرکز بوده است و به دلیل محدودیت نسبی سایر هنرها همچون نقاشی، مجسمهسازی، موسیقی، مسلمانان به توسعه سبکهای مختلف در زمینههایی انتزاعی سوق داده شدند.
در هنر اسلامی به عناصر تکرارشونده زیادی برمیخوریم مانند استفاده از طرحهای هندسی و یا ترسیمی تخیلی از گل و گیاه که به اسلیمی معروفند. نقوش اسلیمی در هنر اسلامی اغلب به عنون نمادی از طبیعت بیکرانی بکار میرود که مخلوق خداست. هر چند این نظریه مورد قبول همگان نیست اما تعمد در عدم بازنمایی و تقلید دقیق طبیعت را معمولاً به عنوان نشانی از فروتنی هنرمندان دانستهاند که معتقد بودند، ایجاد کمال تنها خاص خداوند است.
رشتههای مختلف هنر در بین مسلمانان
معماری
شاید یکی از مهمترین نمودهای هنر اسلامی، معماری باشد. به ویژه مساجد چهار ایوانه و ستوندار که معرف هنر و معماری اسلامی هستند. این عمارتهای باشکوه، میتواند تأثیر فرهنگهای متفاوت در درون تمدن اسلامی را نشان دهد. به عنوان مثال عناصر رومی ـ بیزانسی، در معماری شمال آفریقا و اسپانیای اسلامی در کاخ الحمراء در گرانادا یا در مسجد جامع قرطبه به خوبی قابل مشاهده است.
نقش گنبد در معماری اسلامی بسیار قابل توجه بوده و طی قرنها گنبد در معماری اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. قدیمیترین گنبد باقی مانده در تاریخ اسلام، بخشی از بنای تاریخی قبهالصخره متعلق به سال ۶۹۱ میلادی است. یکی دیگر از گنبدهای شاخص متعلق به بنای زیبای تاج محل متعلق به معماری هندی ـ ایرانی از سده ۱۷ میلادی است.
در اواخر سده نوزدهم میلادی گنبدهای اسلامی با معماری غربی ادغام شدهاند.
تزئینات بناها
تزئینات بناها و نقوش مختلف بر آنها رشته مهم دیگری در هنر اسلامی است. شاید بتوان گفت که به جهت تحریم مجسمهسازی و نقاشی در میان مسلمانان، استعداد هنرمند به سوی تنوع نقوش معطوف شده است
صنایع مستظرفه
رشته دیگر، صنایع مستظرفه است. نکته مهم این است که از ساختن ظروف بدون استعمال و صرفاً تجملی و نمایشی اجتناب شده است. یعنی این ظروف با وجود تزئینات و اشکال و نقوش متعدد همگی موارد استفاده داشته اند.
خوشنویسی
خوشنویسی بارزترین هنر اسلامی است خوشنویسی را میتوان شاخصترین هنر در پهنه سرزمینهای اسلامی دانست و آن را به مثابه زبان هنری مشترک برای تمامی مسلمانان تلقی کرد.
هنر خوشنویسی همواره برای مسلمانان اهمیتی خاص داشتهاست، زیرا در اصل آن را هنر تجسم کلام وحی میدانستهاند. در سرزمینهای اسلامی خط زیبا را نه فقط در نگارش قرآن، بلکه در اغلب هنرها بکار میبردند. در هنر اسلامی تزئینات خطی و خوشنویسی در همه جا به چشم میخورد در کتیبههای دیوارها و گنبدهای بناهای مختلف مذهبی و غیرمذهبی، منبرها، سکهها، سفالینهها، ظروف فلزی، سلاحها، لباسها و منسوجات، نسخههای خطی اسناد و کتابها و قطعات هنری تذهیب شده و در همه جا از خط به عنوان عاملی تزئینی بهره گرفتهاند.
شعر اسلامی
شعر اسلامی از وجوه برجسته هنری در فرهنگ اسلامی به شمار میآید که در سه زبان عربی، فارسی و ترکی به اوج رونق خود رسیده است. دو زبان مهم دیگر در شعر اسلامی، زبان اردو و بنگالی هستند.
قالیبافی و منسوجات
قالیبافی و منسوجات از هنرهای دستی و سنتی مهم در کشورهای اسلامی به ویژه در ایران و آسیای مرکزی است که شهرتی جهانی دارد.
برخی ویژگیهای هنر اسلامی
هنر اسلامی را نباید متعارف هنر دینی دانست، بلکه هنر دینی در اسلام جزیی از مجموعه هنرهای اسلامی است و خود هنر اسلامی شامل تمام هنرهایی که در جغرافیای فرهنگی اسلام تولید شدهاند، میباشد و گونههای مختلفی چون هنر سنتی قدسی، دینی و… را دربر میگیرد برخی از ویژگیهای هنر اسلامی را چنین میتوان برشمرد:
ثمره معرفت الهی
هنر اسلامی ثمره معرفتی است که خود محصول تجلی وحدت در عالم کثرت است، هنر اسلامی به شدت توحیدی است و همه چیز را به یک مبدا واحد رجعت میدهد، آنچه در معماری مساجد، خطوط و حروف در خوشنویسی قرآنی، شعر و… دیده میشود از این قبیل میباشد.
هنرمند اسلامی در مسیر تکامل
هنرمند اسلامی در مسیر این تکامل قرار گرفته و اثرش روحی خداگونه با خود همراه دارد که ذره ذره وجود اثر هنری او منادیهاییاند که به سوی خداوند متعال دعوت میکند، سرشت روحانی از خصوصیتهای ملازم و جدانشدنی هنر اسلامی است و به راستی مملو از حکمت است.
تقارن با عرفان
هنر اسلامی تناسب و تقارب عجیبی با عرفان دارد. چرا که هنرمند اسلامی از طریق خلق آثاری الهی و یا هدف تعالی بخشی به مخاطب به سمت و سوی وحدت گام برمیدارد و هر دو هم مؤلف و هم مخاطب به سمت غایت هنر اسلامی میروند. اگر در باب هنر بگوییم که «هنر آنگاه آغاز میشود که انسانی با قصد انتقال احساسی که خود آن را تجربه کرده است، آن احساس را در خویشتن برانگیزد و به یاری علائم معروف و شناخته شده ظاهری بیانش کند ».